Уур амьсгалыг тодорхойлогч хүчин зүйлс

Уур амьсгалыг тодорхойлогч хүчин зүйлс гэж юу вэ?

Уур амьсгалын системийг бүрдүүлэгч 5 мандал байдаг талаар өмнөх хичээлд судалсан билээ. Эдгээр 5 мандал өөр, өөрийн онцлог шинж чанартай байдаг бөгөөд өөр хоорондоо харилцан хамааралтай байдаг бөгөөд тэдгээр хамаарлын нөлөөн дор уур амьсгал бүрэлдэн тогтдог. Нэгэнт бүрэлдэн тогтсон уур амьсгалд нөлөөлөгч гадаад болон дотоод хүчин зүйлс байх бөгөөд тэдгээр хүчин зүйлс нь уур амьсгалын горимыг зураглаж байдаг. Гадаад хүчин зүйлст: нарны энерги, нар дэлхий хоорондын зай зэрэг ордог бол дотоод хүчин зүйлст: орно.

Иймд уур амьсгалыг тодорхойлогч хүчин зүйлс гэсэн ойлголт бий болж ирнэ. Энэ нь нэгэн газар нутагт ямар төрлийн уур амьсгал бий болох вэ гэдгийг тодорхойлдог хүчин зүйлс байна.

Үүнд:

1. Нарны цацраг ба түүний өргөргийн дагуух хуваарилагдал
2. Хуурай газар ба усан гадарга хоорондын байршил, далайгаас алслагдсан байдал
3. Агаарын ба далайн урсгал
4. Уулзүй
5. Газар бүрхэвч
6. Агаарын найрлага зэрэг багтана.

Дээрх уур амьсгалыг тодорхойлогч хүчин зүйлсийн талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлая.

1. Өргөргийн хүчин зүйл буюу нарны цацрагийн тоо хэмжээ, түүний өргөргийн дагуух хуваарилагдал

Өндөр өргөрөгт харьцангуй бага температур ажиглагддаг бол нам өргөрөгт их температуртай, халуун байдаг.

Энэ нь нарнаас ирж байгаа цацрагийн хэмжээ өргөргийн дагуу жигд бус хуваарилагдсантай холбоотой юм. Тухайлбал, экваторт их хэмжээний цацраг ирдэг бол өндөр өргөрөгт, туйл тийш нарнаас ирэх цацрагийн хэмжээ буурдаг. Энэ зүй тогтлыг дараах 2 үндсэн нөхцөл бүрдүүлдэг.

• Дэлхийн гео хэлбэрт оршино. Дэлхий бүслүүрээрээ өргөн буюу нарнаас экваторт очих цацрагийн туулах зам туйлд хүрэхээс богино юм. Өөрөөр хэлбэл гэрэлтүүлэгч биетэд дөхөх тусам хүлээж авах гэрлийн эрчим ихэсч, харин алслагдах тусам буурна.

• Гэрэлтүүлэлтийн тусгалын өнцөгөөс хамаарна. Нар дэлхийн хувьд, нар нь хөдөлгөөнгүй гэрэлтүүлэгч бол, дэлхий нь орбитын дагуу хөдөлгөөнд оршигч хүлээн авагч юм.

Дэлхий тэнхлэгээрээ хазайлттай байдаг байдалд оршино.

2. Хуурай газар ба усан гадарга хоорондын байршил, далайгаас алслагдсан байдал

Ус нь агаарыг бодвол дулааныг шингээх чадвар 5 дахин өндөр учраас их хэмжээний энергийг агуулдаг. Тэрхүү шингээгдсэн энерги нь хүйтний улиралд агаар мандалд шилжиснээр хэт хүйтрэлээс сэргийлнэ, мөн хэт халалтыг багасгаснаар өвлийн улиралд харьцангуй дулаан, зуны улиралд харьцангуй сэрүүн нөхцлийг бүрдүүлж орчныхоо уур амьсгалыг зөөлрүүлдэг байна. Харин далайгаас алслагдсан улс орны хувьд уур амьсгал нь эрс тэс буюу эх газарлаг шинж давамгайлдаг аж.

3. Агаарын ба далайн урсгал

Өргөрөг хооронд үүссэн энергийн тэгш бус байдлаас агаарын урсгал бий болдог. Өөрөөр хэлбэл агаарын урсгал, салхи нь энергийг тэнцвэржүүлэх үүрэгтэй.

Агаарын даралт. Агаарын даралт нь агаарын баганын масс бөгөөд түүний нэгж талбайд үзүүлж буй үйлчлэлийг хүчээр илэрхийлнэ. Цаг агаарын зурагт агаарын даралтын ижил утгуудыг холбож их ба бага даралтын орныг илрүүлнэ. Их даралтын оронд агаарын баганын масс их /агаарын молекулын бөөгнөрөл/, бага даралтын оронд агаарын баганын масс бага /сийрэг/ учир их даралтаас бага даралт тийш чиглэсэн агаарын массын хөдөлгөөн буюу салхи үүснэ.

Салхи. Даралтын тэнцвэргүй байдлыг бууруулахаар агаар босоо ба хэвтээ хөдөлгөөнд оршино. Даралтын тэнцвэргүй байдал нь орон зайд жигд биш хуваариалагдсан дулааны тоо хэмжээтэй хамаарч үүснэ.

Даралтын градиентын хүч нь агаарын урсгал бий болох өдөөгч мөн агаарын урсгал, орон зайн шилжилтийг үүсгэнэ. Салхины хурд нь агаарын даралтын зөрүүтэй шууд пропорционал. Харин салхины зүгт кориолисийн хүч үйлчилж анхдагч чиглэлээс даялгана. Кориолисын хүч нь өргөргөөс хамааралтай бөгөөд, дэлхийн өнцөг хурдатгал болон тухайн газарзүйн байршлын өнцөг хурдатгал хоорондын ялгаанаас хамаарна. Кориолисын хүчний нөлөөгөөр слхи дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст баруун тийш, өмнөд хагаст зүүн тийш хазайна. Хазайлтын хэмжээ нь салхины хурд ба өргөрөгөөс пропорционал. Төвд тэмүүлэх хүч нь муруй траекторын дагуух хөдөлгөөнд гадагшаа чиглэлд үйлчилнэ. Үрэлтийн хүч нь агаарын хөдөлгөөнийг удаашруулахаас гадна замналыг шууд бусаар өөрчилнө.

Газар орчмын болон өндрийн салхи. Салхинд үзүүлэх гадаргуугийн үрэлтийн нөлөө өндөрсөх тусам багасах учир газар орчмын салхийг чөлөөт агаар мандлын салхинаас ихэд ялгаатай болгодог.

Босоо хөдөлгөөн. Газрын гадаргаас агаар өгсөх, хөөрөх – боуанси хандлагатай байдаг бөгөөд хүндийн хүчээр балансад орох өндрийн байршлыг эзэлсэн байдаг.

Циклон ба антициклон. Циклон буюу бага даралтын орны битүү изобар газрын гадаргууд үүссэн тохиолдолд бага даралтын орны төв тийш чиглэлд салхины конвергенц бий болсноор бага даралтын орны төвд агаарын өгсөх хөдөлгөөн байна. Газар орчмын үрэлтийн нөлөөгөөр агаарын урсгал изобар шугамыг дайрч төв рүү чиглэсэн урсгалыг бий болгодог бол чөлөөт агаар мандалд салхи изобар шугамын дагуу параллелаар цагийн зүүний эсрэг чиглэлд байна. Антициклон буюу их даралтын орны битүү изобар нь циклоноос өөр эсрэг шинж чанартай байна. Даралтын градиетын хүч нь их даралтын орноос агаарын массыг зөөх үйлчлэл үзүүлэх учир газрын гадаргууд их даралтын орны төвд дивергенц бий болсноор тэнд агаарын уруудах хөдөлгөөн ноёлно. Циклоны гадаргад үүсэх конвергенц нь циклоны агаарын дээд хил дээр үүсэх дивергенцтэй уялддаг бол антициклонд түүний дээрх агаарын конвергенц нь гадаргын дивергенцтэй тус тус харилцан холбоотой байдаг байна.

Далайн урсгал. – Далайн гадаргын урсгал нь ихэвчлэн салхины нөлөөгөөр бий болдог орйролцоогоор 100 метр хүртэлх гүнийг хамарсан урсгал орно. Екманы мушгиа. Далайн гадаргын урсгалаас момент бий болох бөгөөд тэрхүү момоент нь далайн гүнд шилжихдээ үрэлтийн хүчний нөлөөгөөр Кориолиосийн хүч буурна. Үүний үр дүнд далайн гадаргын 100 метрийг хамарсан спирал хөдөлгөөнүүд бий болно. – Далайн гүний урсгалууд нь ихэвчлэн усны дулааны болон нягтын зөрүүнээс болж үүснэ. Энэ урсгал нь далайн ёроолоос эх авч глобал далайн урсгалын бүс бүслүүрийг бий болгох бөгөөд уур амьсгалд ихээхэн нөлөө үзүүлнэ.

4. Топограф (Уулзүй)

Уулархаг газарт уур амьсгалын төлөв богинохон зайд ч өөр өөр байх нь бий. Уулын бэл хормой болон уулын оройд бүрэлдэн тогтох газарзүйн хэв шинж, уур амьсгал тэс ондоо. Далайн түвшнээс дээш өндөрт өргөгдөх тусам агаарын нягт буурна. Ус уурших хурд ихэсч, буцлах температур буурдаг. Орографын нөлөөгөөр агаар уул өөдөө өгсөх хөдөлгөөнд орж, тунадас өгдөг гэх мэт байдлаар уур амьсгалд нөлөөлдөг байна.

5. Газар бүрхэвч

Газар бүрхэвч, тухайлбал нуур цөөрөм, намаг, ой, газар тариалангийн газар, хот суурин, цас мөсөөр хучигдсан, ургамалтай болон нүцгэн хөрс зэрэг өөр өөр орчин тухайн орчныхоо уур амьсгалд нөлөө үзүүлнэ.

6. Агаарын найрлага

Агаар нь хийн хольцоос бүрдэх бөгөөд хийн агууламжууд, ялангуяа хүлэмжийн хийн агууламж уур амьсгалд чухал нөлөө үзүүлнэ. Нүүрсхүчлийн хийн агууламж ихссэнээс өнөөгийн дэлхийн дулаарал явагдаж байгаа гэх мэт орно.

Эдгээр бүх хүчин зүйлсийн оролцоо, нөлөөн дор тухайн газар орны уур амьсгал бүрэлдэн тогтоно.